FORUM OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

[jaszka]

Poniższy artykuł ukazał się w Polityce pod koniec sierpnia. Długo trzeba było czekać na jego elektroniczną wersję ale wydaje mi się że warto było. Kiedy go czytałam, na kilka dni przed obchodami rocznicy Wrześœnia wydał mi się głosem rozsądku i zrównoważenia ... zresztą oceńcie sami.



Adam Krzemiński

25 sierpnia 2009

Pamięć i pamiętliwośœć

Polski wrzesień – rocznica wybuchu II wojny – dośœć niespodziewanie nabrał politycznego charakteru i międzynarodowego wymiaru. Pojawiły się ponownie kontrowersje w ocenach tamtego momentu historycznego, które, zdawałoby się, dawno już wygasły.



Huśœtawka naszych rocznicowych nastrojów może przyprawić o zawrót głowy. W jedną sobotę na ekranach telewizyjnych gromimy bolszewików; już w następną Stalin jowialnie uśœmiecha się do Ribbentropa. W sierpniowy poniedziałek 31 duma rozsadza pierśœ, że Solidarnośœć wyznaczyła początek końca komunizmu. Ale już we wrześœniowy wtorek mamy śœciśœnięte gardło. To odruch warunkowy na widok znanych od dzieciństwa migawek filmowych – ostrzał Westerplatte, sztukasy nad Warszawą, wyłamany szlaban graniczny.



Według badań jesteśœmy przekonani, że w XX w. – tym najgorszym stuleciu w dziejach Europy – Polacy byli narodem bohaterskim, ofiarą agresji sąsiadów i wiarołomstwa sojuszników. A równocześœnie mamy kłopoty z uznaniem faktów wstydliwych: mocarstwowej bufonady przed wybuchem wojny, bezhołowia w kampanii wrześœniowej, donosicielstwa w czasie okupacji, obojętnośœci na los Żydów, nie mówiąc już o Jedwabnem. Po bez mała dekadzie narodowej ofensywy w polityce historycznej nasza pamięć zbiorowa zakrawa na starannie konserwowaną pamiętliwośœć. Nie bardzo pobudza do krytycznej refleksji nad błędami przedwojennej polityki, która tak fatalnie skalkulowała rachunek strat i zysków. Stereotypowi polskiej ofiary, „która uratowała Europę”, nierzadko towarzyszy moralnośœć Kalego: ukraińska walka o własne państwo to bandytyzm, ale nasze powstania śœląskie po niekorzystnym plebiscycie są w porządku.



Bezrefleksyjną pamiętliwośœć gładko wspiera również TVP. Trudno o większy kicz niż ten spot o Powstaniu jako morowej przygodzie dla młodzieży. Gitarzysta w knajackim outficie – pusta, nalana twarz, kapelusz i ciemne okulary – wesoło synkopuje pieśœni powstańcze, a w tle gromadka dzieci radośœnie wbiega do nowiutkiego kanału. Czuwaj wiara! Byczo jest! W czasach Gomułki za partyzanckie piosenki Czerwone Gitary zostały przyjęte do ZBoWiD. Jednak „W szczerym polu biały krzyż” przynajmniej nie opiewał wojny dzieci.



Bezkrytyczna heroizacja naszego wojowania w XX w. jest zresztą kłopotem pedagogicznym. Jak układać stosunki z sąsiadami, jak uczyć młodzież współżycia i współdziałania z Niemcami, Rosjanami, Ukraińcami, gdy kanon zbiorowego wychowania jest oparty na odruchach warunkowych: skurcz w gardle i żale historyczne zamieniane w rzekomo wciąż przez sąsiadów niespłacone weksle.



Terapia w dialogu



Ta historyczna pamiętliwośœć przypomina nerwicę natręctw. To prawda, że nasz neurotyczny stosunek do sąsiadów ma stare korzenie. Jednak pogłębiły go wojny graniczne po 1918 r.: z Ukraińcami o Lwów, z Niemcami o Wielkopolskę i ŒŚląsk, z Litwinami o Wilno, z bolszewikami o wszystko. A jeszcze Zaolzie, pokrzykiwanie „Na Kowno!” i chełpliwe zapowiedzi, że za tydzień będziemy w Berlinie. To prawda, że po pierwszej wojnie śœwiatowej inna była w Europie norma stosowania przemocy w stosunkach międzynarodowych niż dziśœ. Gdyby Slobodan MiloĹĄević pojawił się wtedy, to pewnie uchodziłby za serbskiego Bismarcka. Teraz za serbskie wojny graniczne stanął przed Trybunałem Haskim.



Upajanie się dawnymi przewagami i rozpamiętywanie klęsk bardziej jest związane z mitomanią niż twórczą pamięcią. Pamięć nie polega na powtarzaniu formułek, lecz na krytycznej analizie przeszłośœci, na przezwyciężeniu urazów i na umiejętnośœci wczucia się w drugą stronę. Nie ma lepszej terapii – a teolog powiedziałby – przemiany niż dialog i rzut oka na siebie z boku. Zamiast przelicytowywać się rzeziami na Wołyniu i Akcją Wisła młodzi Ukraińcy i młodzi Polacy mogli przecież byli zorganizować wspólny ukraińsko-polsko-czesko-niemiecki rajd pamięci i pojednania. Od Wołynia do Monachium – śœladami zarówno Bandery jak i wołyńskiej dywizji AK, kampanii wrześœniowej 1939, Łambinowic, Krzyżowej i Hradec Kralowe. A w Bawarii śœladami powojennej emigracji. Taki rajd uczyłby młodych ludzi nie tylko dumy, ale i wstydu z własnej historii, a przede wszystkim patrzenia na siebie bardziej realistycznie, także oczami sąsiada.



Po to, by młodzi Niemcy i Francuzi nie spotykali się po przeciwnych stronach frontu, lecz na wspólnych wycieczkach, Adenauer i de Gaulle zainicjowali sowicie dofinansowywaną przez państwo wymianę młodzieży. Niemieckie słowo „Jugendwerk” weszło po 1989 r. również do języka politycznego w naszej cz궜ci Europy. Dzięki partnerstwu szkół i wymianie młodzieży setki tysięcy młodych ludzi z sąsiednich krajów mogło nawiązać ze sobą kontakt. To przełamywanie uprzedzeń i stereotypów było jednak dla ministra ośœwiaty i wicepremiera w rządzie PiS solą w oku. W końcu utrwalanie antyniemieckich fobii nasi narodowcy nadal uważają za swą rację bytu.



Na to, by 5 października, 70 lat po przemarszu Wehrmachtu przez Aleje Ujazdowskie, ostatecznie wyprowadzić z Warszawy upiory przeszłośœci i na luzie urządzić polsko-niemiecki festyn młodzieżowy, trzeba by pewnie woli i energii Jerzego Owsiaka, a nie placówek państwowych. Niemniej polsko-niemiecki Jugendwerk, wydając właśœnie z okazji rocznicy Wrześœnia w dwóch wersjach językowych ambitnie pomyśœlaną publikację ośœwiatową „Polska – Niemcy. Wojna i pamięć”, spróbował przerzucić pomost między pamięciami zbiorowymi dwóch sąsiednich narodów.



Redaktorzy książki, Jerzy Kochanowski i Beata Kosmala, zestawili 15 esejów polskich i niemieckich autorów o historii międzywojennej i wojennej obu krajów oraz o recepcji II wojny w Polsce i Niemczech. Poza tym przygotowano obszerny słownik 145 pojęć kluczowych w polsko-niemieckich debatach na temat wojny. Szkoda jedynie, że pominięto nasz mit Gdyni i polski udział w bitwie o Atlantyk. W końcu to wiatr od morza był w okresie międzywojennym symbolem nowoczesnej Polski i główną kośœcią niezgody z Niemcami. Poza tym powstała edycja dośœć encyklopedyczna, jak gdyby autorzy – z jednym wyjątkiem – obawiali się nie tylko wyrazistej polemiki z obowiązującymi dziśœ opiniami, ale i bardziej ryzykownych tez czy analizy alternatywnych scenariuszy. Tymczasem to one mogłyby pobudzić młodych ludzi do wymiany zdań. Choć trudno dyskutować nie mając minimum wiedzy.



Wersja niemiecka



O tę wiedzę zatroszczyła się tym razem również telewizja niemiecka przygotowując dokumentację „Najazd. Wojna Niemiec przeciwko Polsce”. Filmowi towarzyszy atrakcyjnie napisana książka pracownika Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Jochen BĂśhler najpierw szkicuje przyczyny wojny i momenty zwrotne ostatnich miesięcy, potem prezentuje polskie i niemieckie mity związane z kampanią wrześœniową. Przy czym zabawne, że i on przegapił polski wiatr od morza. Zapomniał o naszym micie „Orła” przedzierającego się bez map do Anglii. Są natomiast wypunktowane niemieckie zbrodnie wojenne, od bombardowania Wielunia poprzez rozstrzeliwanie polskich jeńców wojennych po masakry ludnośœci cywilnej wykonywane zarówno przez szwadrony śœmierci SS jak i Wehrmacht. Jest pokazana rola propagandy, nienawiśœć i pogarda do Żydów i Polaków. Ale także początek buntu sumienia oficerów, którzy właśœnie na widok terroru hitlerowskiego w Polsce wzięli udział w spisku przeciwko Hitlerowi.



Pamięci historycznej nie utrwala kicz telewizyjnych spotów, lecz żmudna archeologia jednostkowych losów ludzkich. W tych dniach w niemieckich księgarniach obok „Najazdu” można znaleźć inną jeszcze książkę o polsko-niemieckiej wojnie „Ostatni dzień Borowa” Konrada Schullera. Warszawski korespondent „Frankfurter Allgemeine” odbył setki rozmów z mieszkańcami wioski spalonej 2 lutego 1944 r. przez niemieckich policjantów, żołnierzy Wehrmachtu i Ukraińców z dywizji SS Galizien. Przejrzał hitlerowskie dokumenty. Odtworzył różne warianty masowego mordu na setkach mieszkańców. Opisał losy tych, którzy przeżyli. I tych, którzy mordowali – jeden powiesił się po wojnie, gdy dostał wezwanie do sądu. Inny został uniewinniony z braku dowodów. Zresztą ofiary zapamiętały bardzo różne postawy najeźdźców. Jedni mordowali małe dzieci i wrzucali dziewczyny do ognia. Inni strzelali w powietrze i pozwalali uciec.



Schuller buduje wokół masakry w Borowej wielką metaforę niemieckiej okupacji w Polsce. Równocześœnie dotyka odwiecznego archetypu zbrodni wojennej, powtarzalnego od starożytnośœci poprzez wojnę trzydziestoletnią, My Lai, aż po nasze czasy. Morderczy amok, do jakiego zdolny jest rodzaj ludzki, nie jest żadnym usprawiedliwieniem dla jednostki. Puentą „Ostatniego dnia...” jest nieprawdopodobna – ale prawdziwa – historia. Otto Varnholt szarpiąc się tamtego dnia z chłopką, którą miał zastrzelić, dostrzegł, że kobieta wymachuje kopertą z jego własnym adresem w Westfalii. Jej syn był na robotach w zagrodzie jego ojca w Westfalii. Nie wiadomo, co ten żołnierz robił przedtem i potem, ale w tym momencie ochłonął i puśœcił kobietę wolno. Rok później nastąpi niezamierzony rewanż: Polscy robotnicy przymusowi wstawią się u Amerykanów za rodziną Varnholta... Ta relacja bynajmniej nie zaciera granic między ofiarami i katami i nie relatywizuje win. Pokazuje jednak, że wojna i pamięć to obok iluśœ tam słów-kluczy przede wszystkim ludzkie losy i po obu stronach bardzo różne postawy.



O ile niemieckie pytanie z okazji polskiej jesieni brzmi: dlaczego tak wielu z naszych ojców i dziadków wpadło wtedy w morderczy amok, o tyle polskie: czy można było uniknąć katastrofy i kto ją zawinił? Stawia je też Tomasz Łubieński w błyskotliwym eseju „Rok 1939”. Od słynnego „Bić się czy nie bić” z lat 70., aż po namiętną polemikę z Normanem Daviesem w sprawie Powstania Warszawskiego w „Ani tryumf, ani zgon” autor jest zdecydowanym krytykiem linii powstańczej w dziejach Polski. Również i tym razem nie szczędzi polskim politykom i wojskowym ostrzejszej krytyki. Jest to po cz궜ci także spór rodzinny, ponieważ trzech Łubieńskich było w MSZ bliskimi współpracownikami Józefa Becka i pozostawili zapiski pozwalające na szczegółowe odtworzenie sposobu myśœlenia i mentalnośœci ludzi, którzy podejmowali decyzje o być i nie być państwa i narodu.



Niezakończony spór



Autor „Roku 1939” nie oszczędza ani swych krewniaków, ani ministra. Wytyka Beckowi próżnośœć i powierzchownośœć ocen, wielu innym notablom – zadufanie, lenistwo i prywatę. Jednak Tomasz Łubieński nie włącza Wrześœnia do tradycji powstańczej. Jeszcze raz analizuje alternatywne warianty polskiej polityki w 1939 r. i dochodzi do wniosku, że chyba nie było innego wyjśœcia. To „chyba” jest jednak znakiem niepewnośœci...



Do naszej mitografii narodowej należy duma, że Polska jako pierwsza przeciwstawiła się zbrojnie Hitlerowi, że położyła kres jego „pokojowym” podbojom i biorąc na siebie furię pierwszego ataku nie zginęła bezgłośœnie jak Czechy, lecz spowodowała przynajmniej formalne wejśœcie Francji i Anglii do wojny. Niemniej od Wrześœnia toczy się w Polsce podskórny spór, czy rzeczywiśœcie politycy polscy dokonali trafnej kalkulacji, a może należało ustąpić, pójśœć na ugodę z Hitlerem, zgodzić się na włączenie Gdańska do Rzeszy, budowę autostrady do Prus Wschodnich – w końcu w 1935 r. przygotowano w polskim MSZ plany budowy wiaduktu przez Pomorze – wkalkulować nawet korekty graniczne na zachodzie i zgodnie z pokusami Ribbentropa „Morze Czarne to też morze” szukać rekompensat w krucjacie przeciwko ZSRR?



Taki wariant głosił Paweł Wieczorkiewicz, twierdząc, że Polska straciłaby z czasem korytarz, setki tysięcy polskich żołnierzy poległoby na wschodzie, ale u boku niemieckich dywizji pancernych polscy ułani przedefilowaliby w Moskwie przed Hitlerem i Rydzem-ŒŚmigłym. Polska administracja uczestniczyłaby w kolonizacji Wschodu. Europa na kilkadziesiąt lat byłaby pod nazistowską dominacją, ale w końcu doszłoby w III Rzeszy do pierestrojki i Europa wcześœniej byłaby zjednoczona. A przesunięta na wschód Polska miałaby w niej status dzisiejszych Włoch. W końcu Węgrzy, Rumuni, Finowie wzięli w 1941 r. udział w najeździe na ZSRR i mimo klęski Hitlera ponieśœli mniejsze straty biologiczne i materialne niż Polacy, którzy od pierwszego do ostatniego dnia wojny byli po właśœciwej stronie...



Tomasz Łubieński nie oburza się przy analizie tego wariantu historii niedokonanej, ale też tylko nań kręci głową. Defilada przed Hitlerem na placu Czerwonym skończyłaby się dla Polski o wiele gorzej, niż się skończyła rzeczywista defilada przed Stalinem polskich oddziałów dowodzonych przez oficerów, znających prawdę o kolegach pomordowanych w Katyniu i aneksji przez ZSRR połowy przedwojennego terytorium. „Trzecia Rzesza musiała przegrać, bo miała pomysł tylko na niemiecki, szerzej, po rasistowsku nordycki, śœwiat. A innym rasom czy narodom mogła zaproponować różne stopnie niewolnictwa. Więc przymierze z Hitlerem skończyłoby się dla Polski nie tylko klęską, ale i hańbą współudziału w walce z całą cywilizacją europejską, do której Polacy przecież się poczuwali”.



Pozostaje drugi wariant alternatywny, który wbijano nam do głowy w czasach stalinowskich. Trzeba było zgodzić się na system bezpieczeństwa zbiorowego z Anglią, Francją i ZSRR, to w końcu konstelacja 1945 r. ...Tu odpowiedź Łubieńskiego jest krótka. To było sprzeczne z testamentem Piłsudskiego, a poza tym Stalin tej oferty nigdy nie przedłożył wprost, a jedynie poprzez Anglię i Francję – traktując Polskę tak, jak cztery mocarstwa potraktowały w Monachium Czechosłowację, jako masę przetargową. Nie wydaje się, by jakikolwiek polski polityk był w stanie manewrować w takiej konstelacji – tym bardziej że warunkiem „bezpieczeństwa zbiorowego” byłyby zarówno bazy radzieckie w Polsce jak i komunistyczna irredenta ideologiczna na Kresach Wschodnich, podczas gdy na kresach zachodnich toczyłaby się wojna...



Kraje Europy ŒŚrodkowo-Wschodniej w czasie II wojny śœwiatowej wypróbowały niemal wszystkie warianty przetrwania. Czesi się poddali, Słowacy, Węgrzy i Rumuni poszli z Hitlerem na Moskwę, Finowie stawili opór ZSRR, zgodzili się na straty terytorialne, potem przy pomocy Niemców odebrali, „co im obca przemoc wzięła”, ale gdy Rzesza zaczęła przegrywać wojnę, marszałek Mannerheim poleciał do Kętrzyna, podziękował Hitlerowi za niemieckie wsparcie mówiąc, że teraz nasze drogi muszą się rozejśœć... Po czym rząd fiński podzielił się rolami. Kilku ministrów wzięło na siebie rolę zbrodniarzy wojennych i zostało przez fiński sąd szybko skazanych na cztery lata twierdzy, a dwóch rozpoczęło negocjacje z ZSRR. Zrezygnowano z odzyskanego terytorium i cz궜ci suwerennośœci, ale zachowano ustrój demokratyczny i gospodarkę rynkową. Fińscy komuniśœci nie przejęli władzy, a zbrodniarze wojenni po odsiedzeniu kary zostali przez swych kolegów z rządu powitani kwiatami. Manewr Mannerheima się udał, a finlandyzacja była dla nas przez lata niedosiężnym marzeniem...



W przededniu wizyty Angeli Merkel i Władimira Putina na Westerplatte warto mieć w pamięci warianty niedokonane polskiej polityki w 1939 r., ale w końcu liczy się tylko wariant dokonany. Polska rzeczywiśœcie przerwała pasmo pokojowych podbojów Hitlera i rzeczywiśœcie nie poszła razem z Hitlerem na Moskwę.



Nie ma więc powodu, by dzisiaj w Moskwie nadal usprawiedliwiano pakt Hitlera ze Stalinem i udział Armii Czerwonej we wrześœniowej agresji na Polskę. Ale nie ma też powodu, by nasza pamiętliwośœć zamykała nam oczy na początek zmian w rosyjskim rozumieniu początku II wojny śœwiatowej. Już sama wizyta niemieckiej pani kanclerz i rosyjskiego premiera 1 wrześœnia na Westerplatte ma niebagatelne znaczenie.



http://www.polityka.pl/pa...,933,300199,18/

[drFaustus]

Oj, dziśœ nie strawię, bom z doskoku jeno...

Ale widzę, że tekst okazały i warty merytorycznie uwagi