FORUM OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

[aldek1944]

Tydzień temu niepostrzeżenie minęła 342 rocznica bitwy pod Mątwami,największej w XVII wieku na ziemiach polskich,podczas tzw.Rokoszu Lubomirskiego.

Bitwa stoczona w dzisiejszej,przemysłowej dzielnicy miasta-w Mątwach,ze wzgledu na poniesione w niej straty,przeszła do polskiej historiografii,jako najtragiczniejsza w dziejach Polski bratobójcza bitwa,w której poległo łącznie wg.kilku żródeł,od 3000 do 5400 żołnierzy, oficerów i szlachty .

Starły się w niej w dniach 12-13 lipca 1666 roku zbuntowane wojska magnata,marszałka,hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego z wojskami koronnymi króla Jana Kazimierza .

Jerzy Lubomirski,niezwykle zdolny i ambitny człowiek,zręczny polityk,odważny żołnierz,śœwietny kawalerzysta oraz utalentowany dowódca,biorący udział w wojnach z Kozakami,Szwedami,Moskwą i Wegrami Rakoczego oraz uczestnik zwycięskich dla Rzeczpospolitej bitew pod Zborowem(1649r.)i Beresteczkiem(1651 r.),w których wykazał sie talentem wielkiego wodza,generalnie był przeciwnikiem polityki prowadzonej przez króla Jana Kazimierza i jego dwór.

Były też w życiu Lubomirskiego okresy współpracy z monarchą, w czasie bezpardonowej walki,kiedy stać go było na uległośœci i kompromisowe deklaracje,które nie były tylko kwestią taktyki dla osiagnięcia własnych celów.Król Jan Kazimierz,który wiele zawdzieczał Lubomirskiemu z czasów wojny ze Szwedami,prowadził politykę,nie będąca na rekę wielkiemu magnatowi.

Wieloletnie waśœnie ,spory i procesy sądowe doprowadziły do tego,że największy oportunista królewskiej polityki został pozbawiony godnośœci,urzędów , majatku i musiał opuśœcić Polske.Za granicą szukał poparcia wśœród wielu wrogów Rzeczpospolitej.Za pieniadze cesarza i książat Rzeszy powrócił na czele 800-set najemnych żołnierzy do kraju w 1665 roku.Tu zdobył wielu zwolenników wśœród szlachty i wojska,które ceniło go bardziej od Stefana Czarnieckiego-bohatera z czasów "potopu" szwedzkiego.

Rozpoczete deszczowym latem 1665 roku walki miały charakter podjazdowy.Wojska Lubomirskiego unikały walnej bitwy,co swietnie im się udawało z powodu wybitnych kawaleryjskich sztuczek swego znakomitego wodza.

Jan Kazimierz dążył jednak do walnej bitwy,która rozstzrygnęłaby losy tej bratobójczej wojny na korzyśœc króla.Armia królewska pod faktycznym dowódcą wyprawy za Lubomirskim,ze śœwieżo upieczonym(po odebraniu buławy Lubomirskiemu)hetmanem polnym ,koronnym-Janem Sobieskim, w sile 17-21 000 żołnierzy zaciężnych(oddziałów polskiej i zagranicznej jazdy,dragonii,piechoty i 30 dział) stanęła 12 lipca 17 km od Inowrocławia w Wilczynie.

OD 5-6 lipca 1666 roku obozem od Pakośœci do Mątew-małej osady w ówczesnym czasie, lezącej nad wąskim brodem, nad zabagnioną doliną Noteci rozłozyły się wojska Lubomirskiego w sile 10 000 żołnierzy zaciężnych i 6000 wojsk pospolitego ruszenia szlacheckiego i 10 działek.Po stronie rokoszan były m.inn.siły pospolitego ruszenia z województwa Inowrocławskiego i Kujawsko-Brzeskiego.

Tak więc 12 lipca 1666 roku naprzeciwko siebie,oddzielone tylko od siebie zabagnioną doliną rzeki Noteć stanęło 33000-37 tysiecy gotowych na wszystko żołnierzy i szlachty.

Tego dnia,królewskie podjazdy litewskie dotarły pod długi,wąski,cz궜ciowo zabagniony i głeboki bród z jednym drewnianym mostem,którego stzregło 800 żołnierzy pod dowództwem Pniowskiego i po krótkiej walce wzieli jeńców.W odwecie 2000 rokoszan pod dowództwem Grzymułtowskiego przeprawiło sie przez Noteć i po krótkiej potyczce wzięło do niewoli kilkudziesieciu żołnierzy królewskich i podeszło pod sam obóz wojsk króla Jana Kazimierza.

Nazajutrz,13 lipca król zarzadził ,poscig z anieprzyjacielem.Pierwsze oddziały wyszły z królewskiego obozu o godzinie 2.30 w nocy. Około godziny 6.00 ,w gestej mgle przeprawiły sie na drugi brzeg doliny Noteci oddziały litewske,rozpoczynajac walki harcowników .O godzinie 8.00 na wzgórze w Kruszy Zamkowej przybył król z hetmanami i zwołał Radę Wojenną.

Na północnym brzegu rzeki udało się Litwinom zepchnąć w boju, w stronę Inowrocławia- poza Mątwy wojska pod dowództwem rotmistrza jazdy wołoskiej rotmistrza Jana Zarudnego.Wiadomośœc o tym sukcesie dotarła niebawem do króla,który postanowił wysłać do Lubomirskiego posłów z wyrazami szacunku i przyjażni.Zarudny ze swoim wojskiem, schronił się za wzgórzem mątewskim i wysłał gońców do Pakosci z wiadomośœcią o przeprawie wojsk królewskich.Na drugi brzeg, wraz z posłami króla przeprawiać zaczęło sięokoło 200 dragonów,regiment rajtarii z 3-5 działkami,nieco pózniej oddziały koronne:pułk jazdy Modrzejewskiego( w sile ok.500 żołnierzy),dragonia (2800),2 pułki jazdy Sieniawskiego i Sobieskiego,który przeprawiał sie na samym końcu grupy.

Zarudny nie mogąc doczekać się wiadomośœci od Lubomirskiego,wydał rozkza pędzenia koni rokoszan znajdujacych sie 7 kilometrów od obozu skonfederowanych wojsk i przybywania ich za mątewskie wzgórze.Tumany kurzu temu towarzyszące,mylnie utwierdziły wojska królewskie o odwrocie rokoszan.Tymczasem swiezo przybyłe posiłki w sposób niewidoczny dla wojsk Jana Kazimierza ustawiły sie w szyku bojowym, w formie półksiężyca w rejonie obecnych ulic Cichej,Kochanowskieg i Staropoznańskiej,w oparciu o ulice Poznańską.

Wojska koronne w tym czasie z powodu braku decyzji co do dalszych działań próbowały załozyć obóz na nowym brzegu wznosząc szańce,których budowa szła nieudolnie z powodu braku sprzętu.Brak dowództwa,które znajdowało sie na końcu przeprawy, spowodawał brak orientacji na polu bitwy.W szyk bojowy ustawiła się jazda litewska na lewym skrzydle,jazda koronna z prawej(ololice ulicy Chemicznej i Przemysłowej) oraz dragonii w centrum.Obecna ulica Poznańska przebiegałaby przez sam śœrodek ugrupowania.

Oddziały Sieniawskiego i jazdy Sobieskiego,przeprawiające się jako ostatnie nie miały miejsca na rozwiniecie szyku bojowego.Aby nie stratowac własnych dragonów,popychana przez przeprawiajace sie oddziały jazda wysunęła się przed nieukończone szańce,uniemozliwiając tym samym ewentualne użycie broni palnej,która w tym przypadku raziłabyby własne wojsko.

Uszykowane w trzech rzutach wojska jazdy komputowej(zaciężnej) i cz궜ć pospolitego ruszenia, niepostzreżenie dla wojsk królewskich, ustawiona w tatarskim szyku gotowa była juz do ataku.

Lubomirski z ostatnia grupa pospolitego ruszenia nie dotarł jeszcze pod Mątwy ,kiedy to zwykły żołnierz jazdy- Józef Borek zauważywszy zamieszanie w ustawieniu wojsk Jana Kazimierza sam wydał rozkaz do ataku i pociągnał za sobą pozostałych rokoszan.

Ustawiona w formie półksięzyca armia Lubomirskiego z impetem ,spotęgowanym jeszcze pochyłośœcią wzgórza matewskiego z furią natarła na królewską jazdę,która po jednym ataku ,tratujac własnych dragonów rzuciła sie do odwrotu.Tratowani dragoni zdążyli oddać tylko jedną salwę,a wojska litewskie trzy,które nie wyrządziły strat wśœród atakujacych.Sytuacje próbował ratować przeprawiajacy się właśœnie Sobieski z 230 żołnierzami,ale został rozbity.W czasie panicznego odwrotu,osłanianego przez przybyłą na kruszańskie wzgórze ,artylerię główną wojsk królewskich,która oddała 83 niecelne z racji odległosci strzały, udało sie cz궜ci wojska przeprawić z powrotem na bezpieczniejszy brzeg.Sam Sobieski,przyszły król Polski i pogromca Turków spod Wiednia ,cudem został wyratowany przez współtowarzyszy z bagnistej topieli, po zepchnieciu z mostu i ostrzliwaniu jego osoby przez rozwśœcieczonych rokoszan,próbujacych zabić faktycznego dowódcę tej wyprawy.

Wg.relacji Sobieski zgubił "szablę od boku,misiurkę z głowy,łuk z sajdaku,karwasz z rak wojłok spod kulbaki,podpierscień z konia."

KRÓL BEZCZYNNIE PATRZYŁ NA RZEZ SWOICH ODDZIAŁÓW,KTÓRYM Z RACJI ZAPCHANIA MOSTU I BRODU NIE MÓGŁ UDZIELIC JAKIEJKOLWIEK POMOCY POZA NIECELNYM OSTRZAŁEM.

Rozstrzygniecie boju nastapiło w ciagu 7-15 minut.Przyparte do bagnistej doliny rzeki Notec królewskie wojska nie były w stanie sie bronić.Nastapiła rzez wojsk Jana Kazimierza... .

Straty były ogromne... .Wg. kilku żródeł liczba zabitych i pomordowanych żołnierzy królewskich oscylowała od 3000 do 5000 żołniarzy i 400 oficerów.Po stronie rokoszan było od 4(!!!) do 150 zabitych!

Pod Matwami legł kwiat polskiej armii,tak pięknie przedstawionej na kartach "Potopu" Sienkiewicza i w filmie powstałym na podstawie tej powieśœci.Słynna choragiew Czarnieckiego,najlepsi żołniarze Rzeczpospolitej ,zaprawieni w wojnach kozackich ,szwedzkich,węgierskich i moskiewskich,które rozstrzygali na własną korzyśœć,ponieśœli śœmierć w bratobójczej bitwie na terenie obecnego Inowrocławia.

Elita polskiego rycerstwa poległa i została wymordowana w bagnach Noteci.

Rozjuszona szlachta wymordowała także,po uprzedniej deklaracji ocalenia życia ,nielicznych jeńców,których jeszcze dwie godziny po zakończeniu walki bestialsko mordowano ,pastwiac sie nawet nad zwłokami poległych i pomordowanych,których ćwiartowano.

Wiekszośœć miała od 7 do 10 cięć szablami,były tez zwłoki z 30-40 ranami.Pojedyńcze lub podwójne cięcia należały do rzadkośœci.

W taki sposób rokosznie dali upust swej nietylko niecheci ale wręcz nienawiśœci do tych,którzy pod obcym wpływem,zwłaszcza francuskim tworzyli koketerie,kliki oligarchiczne,godzili w prawa i wolnośœci szlacheckie oraz ustalone normy życiowe w Polsce.

Rokoszanie ,korzystając z takiego samego ubioru jak żołnierze królewscy(odróżniała ich tylko biała chusta przewiązana pod łokciem)przeprawiali sie skrycie wsród zametu na królewski brzeg gdzie mordowali z bliska oficerów wojsk Jana Kazimierza.Tak zginął ,będący w pobliżu króla dowódca jazdy kozackiej-pułkownik Czopa,zabity strzałem z pistoletu w czoło.

Lubomirski,który przybył na pole bitwy-rzezi już po walce,oprócz pobojowiska zobaczył jeszcze wg.różnych zródeł 7 zdobytych dział i 40 sztandarów królewskich.

Ustalenie wiarygodnych danych ,zarówno do liczby walczących ,strat po obydwu stronach i zdobyczy są dziśœ trudne do ustalenia.

Sama bitwa nie wpłynęła znacząco na losy wojny.

Król nie zaproponował Lubomirskiemu nic poza tym,co proponował pod Mątwami.

31 lipca 1666 roku doszło do zawarcia pokoju podpisanego w Łęgowicach.

Bitwa jest znana z kilku relacji samych uczestników jak i też relacji służb dyplomatycznych- cesarkich,pruskich,francuskich i innych.Dużo o bitwie pisała ówczesna prasa londyńska i paryska,która "rozsławiła' małą podinowrocławską osadę w całej Europie,która była dzieki temu znana w latach 60-tych XVII wieku.

Po bitwie dzisiaj nie ma śœladu.

Jej tragiczne skutki nie hołdowały jej upamiętnieniu.

Nazwy podmiejskich wsi :Tupadły i Przedbojewice nie mają żadnego związku z bitwą z 1666 roku,mylnie przenoszona na południowa stronę Noteci.

Na pobojowisku znajduja się dzisiaj zakłady chemiczne,tzw.Matwy II.

ZNANA JEST TYLKO RELACJA O ODKRYCIU ZMASAKROWANYCH SZCZATKÓW LUDZKICH KOŒŚCI,ZGROMADZONYCH W ZBIOROWEJ MOGILE,ODKRYTEJ PODCZAS BUDOWY TORÓW KOLEJKI WĄSKOTOROWEJ DO INOWROCŁAWSKIEJ CUKROWNI, NA POLU W KRUSZY ZAMKOWEJ.

Drażliwy temat rzezi mątewskiej, zwanej jako bitwa pod Mątwami nie nastrajał zbyt wielu do dokładniejszego zbadania jej przebiegu.Niemniej zachowało się kilka żródeł,dzieki którym można przyblizyć jedną z najtragiczniejszych kart polskiej i regionalnej historii zainteresowanym.



Żródła:

-NOWINY INOWROCŁAWSKIE Z 18 LISTOPADA 1982 ROKU,NR 23 STR.5 I 8,

-WŁADYSŁAW MAJEWSKI-STUDIA I MATERIAŁY DO HISTORII DZIEJÓW WOJSKOWOSCI-ROZDZIAŁ:"BITWA POD MĄTWAMI"WOJSKOWY INSTYTUT WYDAWNICZY,TOM VII CZʌŚC 1 WARSZAWA 1961,

-STANISŁAW PŁAZA-DZIEJE NARODU I PAŃSTWA POLSKIEGO-"ROKOSZ LUBOMIRSKIEGO STR.64,KAW KRAKÓW 1964.